Lieve, kleine scheurtjes

Source : Lieve, kleine scheurtjes http://www.standaard.be/krant/publicatie/20180609/dsw/dn/dsw/optimized

De Standaard, 9 June 2018

by Kasper Goethals

Nee, kernenergie maakt geen deel uit van de toekomst. Onze centrales zijn aan het einde van hun Latijn. Dan heb ik het zelfs niet over veiligheid – ik moet aannemen dat het Fanc (nucleaire waakhond, red.) zijn werk doet. Het gaat puur over betrouwbaarheid. Onze oude bakken liggen steeds vaker stil. En nieuwe reactoren zullen er in België niet komen. Niet zonder subsidies. Niemand wil daar nog in investeren.’

Aan het woord is Ronnie Belmans, energiespecialist van de KU Leuven, nochtans geen groene jongen. In 2005 zetelde hij samen met enkele experts die erom bekendstonden dat ze de sector genegen waren, in de commissie Energie 2030. Die schreef een aanbeveling om de wet op de kernuitstap, nog maar twee jaar eerder gestemd, terug te draaien. Een betrokken klimaatexpert die zich publiekelijk tegen de aanbeveling verzette, werd door Belmans weggezet als ‘geen energiespecialist’. ‘Ik meng mij ook niet in het klimaatdebat’, zei de professor in 2007 op de VRT.

‘Toen was dat het juiste standpunt, daar blijf ik bij’, zegt Belmans. ‘Zonne-energie was tien keer duurder dan vandaag. Wind drie tot vier keer. Van de heilige graal voor hernieuwbare energie – een batterij – was geen sprake. Nu geloof ik dat die er komt. Als de Duitsers niet zo veel hadden geïnvesteerd, stonden we nog nergens.’ Ondertussen is hij ceo van EnergyVille, dat onderzoek doet naar duurzame energie en intelligente energiesystemen, en expertise levert aan overheden en de industrie.

Belmans begon te twijfelen aan de toekomst van kernenergie in 2010. ‘Hernieuwbare energie werd een steeds realistischer verhaal.’ En toen, in maart 2011, kwam Fukushima. Omdat de tsunami de Japanse kerncentrale trof, was er 200 miljard euro extra schade. ‘Dan vraag je je af: hoeft dit nog wel? Men had al twintig jaar niets nieuws gebouwd in de nucleaire sector. Stel je voor dat Audi of Volkswagen nog steeds dezelfde auto’s zou maken als twintig jaar geleden. Ik zag mijn meest getalenteerde studenten naar hippere sectoren trekken. Dat verlies aan expertise mag je niet onderschatten.’

Verkiezingsthema

De ‘bocht van Belmans’ (zelf wil hij het zo niet noemen) kan symbool staan voor de internationale paradigmashift die de voorbije vijftien jaar heeft plaatsgevonden. In veel traditioneel ‘nucleaire’ landen – waaronder China, maar ook Brazilië, Duitsland, India, Japan, Mexico en het Verenigd Koninkrijk – wordt nu meer wind- dan kernenergie opgewekt. En weldra zal ook zonne-energie haar voorbijsteken. ‘In 1996 zorgde kernenergie voor 17,4 procent van de globale stroomproductie, vorig jaar nog voor 10 procent’, zegt de gezaghebbende Duitse specialist Mycle Schneider. Ook in België is de vraag niet langer óf kernenergie verdwijnt, maar wanneer. ‘In de wereld van levende organismen zou men over kerncentrales praten als over een uitstervende soort.’

Voor België de laatste reactoren zoals gepland kan sluiten in 2025, moet er nieuwe capaciteit bij komen. De federale overheid voorziet een snelle groei van hernieuwbare bronnen met een back-up van gascentrales. Die thermische centrales dienen als tussenfase richting 100 procent hernieuwbare energie. Een recente studie van netbeheerder Elia schat dat er thermische centrales nodig zijn met een gezamenlijke capaciteit van 3.600 megawatt.

Om die op tijd gebouwd te krijgen is het al bijna te laat. Tussen het idee van een gascentrale en de eerste kilowatturen op het net zit vijf tot acht jaar. Bovendien zullen er subsidies nodig zijn om energieleveranciers te overtuigen om te bouwen. Het mechanisme daarvoor is nog altijd niet uitgewerkt. ‘Dat zal hopelijk volgende week op de ministerraad komen’, belooft minister Marie-Christine Marghem (MR) aan de telefoon. Eerst moet het nog naar de Europese Commissie, die streng is voor subsidiemechanismes in de energiemarkt. En dan moeten ze nog gebouwd worden.

‘We weten allemaal hoe moeilijk het is om vergunningen te krijgen in Vlaanderen’, zegt een onafhankelijk expert. ‘Gascentrales produceren stikstofoxiden. Als één toekomstige buurman zegt: not in my backyard en begint te procederen, zijn we vertrokken voor jaren.’ N-VA gelooft niet dat het nog kan. ‘Uit de fossiele brandstof stappen, uit de kernenergie stappen én de elektrificatie van het wagenpark. Dat allemaal tegen 2030 realiseren is niet realistisch op het vlak van bevoorrading en prijs’, zei voorzitter Bart De Wever drie weken geleden. De boodschap is duidelijk: de kernuitstap wordt een verkiezingsthema.

Voka vs. Voka

Daarmee verwoordt de Antwerpse burgemeester vooral de bezorgdheden van de industrie. Peilingen tonen immers aan dat een meerderheid van de gezinnen voor een kernuitstap is. Grootverbruikers zoals de petrochemie in de haven profiteren van de spotgoedkope nachtelijke restenergie die kerncentrales produceren. Ze vrezen dat de kernuitstap hun factuur fors zal doen stijgen en de bevoorradingszekerheid in het gedrang brengt. Maar ook binnen de industrie lijken er dingen te schuiven. Bij werkgeversorganisatie Voka zijn er al langer stemmen die menen dat de uitstap nodig is om mee te zijn met de economie van de toekomst. In een opmerkelijk persbericht (15 november 2017) zei Hans Maertens, gedelegeerd bestuurder van Voka, dat de kernuitstap ‘mogelijk is’ als ‘de energievoorziening niet in het gedrang komt of te duur wordt’. Volgens insiders waren die woorden vooraf afgetoetst bij enkele spilfiguren in de industrie, maar krabbelden die achteraf terug.

Het persbericht zorgde voor een klein stormpje binnen Voka. De werkgeversorganisatie moest haar positie bijsturen. Een maand later reageerde Wouter De Geest, ceo van de Belgische tak van chemiereus BASF en ondervoorzitter van Voka, in De Tijd: ‘Als we doorzetten met de volledige kernuitstap in 2025 geven we de facto onze industrie op.’ De kernuitstap noemde hij een ramp. ‘De regeringen (zowel de gewestregeringen als de federale ondertekenden het energiepact, red.) schijnen te vergeten hoe cruciaal de leveringszekerheid en de kostprijs van stroom voor de industrie zijn.’ Op dat moment waren de rangen alweer gesloten. Sectororganisaties Essenscia (chemie), Febeliec (industriële energieverbruikers) en Agoria (technologie) gaven een gezamenlijke persconferentie waarin ze ervoor pleiten om minimaal twee kernreactoren open te houden na 2025.

‘Het klopt dat het een goed debat was, op het scherp van de snee’, reageert Niko Demeester, secretaris-generaal van Voka. ‘Maar het was een stuk rijker dan een forcing vanuit bepaalde hoek.’ De neuzen staan in één richting, benadrukt hij. ‘We moeten zo snel mogelijk overschakelen op hernieuwbare energie en inzetten op gascentrales om de overstap mogelijk te maken, maar je mag niet roekeloos zijn. Stel dat er een kink in de kabel komt, dan mag je niet al je reactoren hebben uitgedraaid. Je moet voorkomen dat je eindigt met enorme kosten of black-outs.’

Lange arm

Volgens Luc Barbé is dat een historische vergissing van Voka. ‘Twijfel is de vriend van wat er al staat, maar de wereld verandert en wie te conservatief is, mist de boot.’ Als kabinetschef van staatssecretaris voor Energie Olivier Deleuze (Ecolo) stond hij tussen 1999 en 2003 op de eerste rij toen de kernuitstap wet werd. Daarna moest hij vanuit de oppositie toekijken hoe plannen om de uitstap voor te bereiden op de lange baan werden geschoven. Barbé ziet daarin de lange arm van de nucleaire lobby. ‘Toen paars-groen aan de macht kwam in 1999, verloor Electrabel in één klap al haar relaties in de regering. Hét momentum om de kernuitstap in het regeerakkoord te krijgen. Maar het failliet van Sabena in 2001 gooide roet in het eten. Premier Guy Verhofstadt (Open Vld) wilde snel werk maken van een nieuwe luchtvaartmaatschappij. GDF Suez (moederbedrijf van Electrabel, red.) kwam met het nodige geld op de proppen. Daarna wilden de liberalen niet meer vooruit met het dossier.’

Die theorie beschrijft Barbé uitgebreid in zijn boek Kernenergie in de Wetstraat, dissectie van de deals en werd sindsdien door verschillende bronnen on en off the record bevestigd, maar ook even vaak ontkend. ‘Het kan, maar ik denk niet dat het zo gegaan is. Ik heb er alleszins niets van gezien’, reageert toenmalig minister van Begroting Johan Vande Lanotte (SP.A) aan de telefoon.

Barbé wijst ook op de leerstoelen aan verschillende universiteiten die door Electrabel werden gefinancierd. Ook de universiteit Antwerpen kreeg een leerstoel aangeboden, maar alleen op voorwaarde dat de kritische milieu-econoom Aviel Verbruggen zou vertrekken. De rector weigerde. ‘Men creëerde een cultuur van gedeeld belang. Groene alternatieven werden belachelijk gemaakt. Wij werden belachelijk gemaakt.’

De jaren die volgden, waren een aaneenschakeling van trage of niet genomen beslissingen. Anders dan bij de Energiewende in Duitsland, stond de oppositie niet achter de kernuitstap. CD&V werd opnieuw de grootste partij en de plannen voor de kernuitstap belandden in de koelkast. ‘Nadat de wet was gestemd, dacht de groene beweging dat de strijd gestreden was’, zegt Eloi Glorieux, sinds 1991 kernenergiespecialist van Greenpeace. ‘Een pijnlijke fout, waarvoor ik toen al gewaarschuwd heb. Het gat dat wij achterlieten, werd gevuld door het Nucleair Forum. We hadden te weinig aandacht voor de twijfel die gezaaid werd.’

Welkom, of toch niet

Naarmate de sluiting van de eerste reactoren Doel 1 en Doel 2 in zicht kwam (in 2015, na een levensduur van 40 jaar), schoot de lobby in actie. In 2009 lanceerde het Nucleair Forum een dure campagne met reclamebureau Saatchi & Saatchi. In het filmpje hoor je een aangename mannenstem: ‘Ik ben tegen kernenergie, omdat ik geef om mijn kinderen. Maar misschien moet ik er dan net voor zijn? Want zij hebben ook energie nodig. En fossiele brandstoffen… binnen vijftig jaar zullen die er niet meer zijn. Natuurlijk, er zijn hernieuwbare bronnen, maar zullen die volstaan?’

De campagne mijdt de moeilijke onderwerpen niet, maar relativeert ze keer op keer zodat kernenergie als enige goede optie lijkt over te blijven. ‘Kernenergie produceert nucleair afval, maar dat is maar een vingerhoedje per persoon per jaar. Oké, vermenigvuldigd met het aantal mensen is dat best veel, maar als we dat opbergen, weten we tenminste waar het zit, terwijl de CO2 van andere energiebronnen de aarde opwarmt.’

Wanneer ik het Nucleair Forum vraag om hun kantoor in de Europese wijk in Brussel te bezoeken, word ik afgewimpeld. Bellen kan wel. ‘Wij presenteren alleen feiten, de framing daarrond laat ik aan anderen’, zegt woordvoerder Matthias Meersschaert. ‘Wij zetten campagnes op om mensen te laten nadenken. Als we vertellen hoeveel van de Belgische elektriciteit opgewekt wordt door kernenergie, blijkt dat voor velen toch een eyeopener.’ Hij verwijst naar een tool op hun website die iedere dag de Belgische energieproductie in kaart brengt. ‘Geregeld communiceren we daarover op sociale media. Ook op Twitter leeft het enorm.’

Gevraagd naar wie bij het Forum instaat voor de wetenschappelijke duiding, zegt Meersschaert dat er helemaal geen wetenschappers werken. ‘We zijn met vier voltijdse medewerkers: ikzelf, de Franstalige woordvoerder en twee die zich bezighouden met sociale media.’ Alleen communicatiemensen dus. ‘We sprokkelen zelf de informatie bijeen’, geeft hij toe. Daarvoor duiken ze in studies van Elia, de Verenigde Naties, het Planbureau en Itinera.

Alles slijt

‘Niemand neemt het Nucleair Forum serieus’, klinkt het bij twee wetenschappers van de KU Leuven. Maar de lobbygroep heeft wel degelijk invloed. Wie op Google ‘scheurtjes kerncentrale’ opzoekt, krijgt hun gesponsorde pagina als eerste resultaat. Daarin wordt geschreven dat het in werkelijkheid niet om ‘scheurtjes’ gaat, zoals de media beweren, maar om ‘waterstofinsluitsels’. Volstrekt ongevaarlijk, luidt het oordeel. Nochtans plaatsen experts ernstige vraagtekens bij de verklaring van het Fanc dat de scheurtjes onschuldig zijn. ‘De reeks incidenten in Belgische kerncentrales is geen verrassing’, zegt Walter Bogaerts, hoogleraar Ingenieurswetenschappen aan de KU Leuven en voormalig ceo van Belgoprocess. ‘Elke industriële installatie is onderhevig aan slijtage. Voor mij moeten de rommelcentrales Doel 3 en Tihange 2 sluiten. Ze openhouden is een onverantwoord risico.’

Bogaerts is niet tegen kernenergie, integendeel, hij pleit voor de bouw van nieuwe, kleinere reactoren die ons ‘eeuwig van energie kunnen voorzien. We hebben zon en wind zelfs niet nodig.’ Maar hij deed onderzoek naar vergelijkbare waterstofscheurtjes in petrochemische installaties en maakt zich ernstige zorgen. ‘De scheur kan nog zo dun zijn, op die plaats hangt de wand niet meer aaneen. Het gaat ook niet over één of twee scheuren, maar over 13.047 scheuren in Doel 3 en 3.149 in Tihange 2. En ze worden groter.’

Opmerkelijk: enkele dagen na een opiniestuk van professor Bogaert in deze krant publiceerde de Leuvense rector Luc Sels samen met enkele andere professoren een oproep getiteld ‘Het buikgevoel en de wetenschap’. Daarin betreuren ze het dat KU Leuven-wetenschappers het debat over de veiligheid van kerncentrales in de media voeren en trekken ze van leer tegen ‘sloganeske uitspraken’.

‘Het verbaasde mij dat het rectoraat vroeg om dat debat intern te houden,’ zegt Bogaerts, ‘want het is van groot maatschappelijk belang. Aan de gedane uitspraken is niets sloganesk, aan mijn opiniestuk ook niet.’ Hij verwijst naar samenwerking met professoren van, onder andere, Berkeley. Een van hen was genomineerd voor de Nobelprijs Chemie. ‘Als iemand iets kan bijdragen aan dit debat, dan wij toch wel.’

Staatsgeheim

In onze buurlanden Nederland en Duitsland zijn ze behoorlijk ongerust. In juni vorig jaar vormden tienduizenden mensen een menselijke ketting van Tihange naar Maastricht en Aken, 70 kilometer verder. Duitse federale en deelstaatministers spreken van ‘Bröckel-Reaktoren’ en vragen de onmiddellijke sluiting. De Tweede Kamer in Nederland vroeg het Fanc om uitleg over brandjes en lekken op nucleaire sites in de buurt van de grens, maar dat legt alleen verantwoording af aan de Belgische staat en wees de uitnodiging af.

Deze week stelde Eloi Glorieux van Greenpeace een rapport voor in de kamercommissie Nucleaire Veiligheid, waarin terroristische aanvalsscenario’s werden geschetst. ‘Individuen gebruikmakend van wapentuig dat eenvoudig te verkrijgen is op de zwarte markt, zouden kunnen binnendringen in de nucleaire sites en daar een ontploffing veroorzaken – met desastreuze gevolgen.’ Het rapport werd bestempeld als staatsgeheim. In de Kamer bevestigde het Fanc dat de Greenpeace-studie feitelijk correct is, al ‘deelde het niet alle conclusies’.

‘Koppige mythes worden ingezet als argument tegen de sluiting van reactoren’, zegt de Duitse kernenergiespecialist Mycle Schneider. ‘Eén daarvan is de zogenaamde bevoorradingszekerheid. Pardon? Hoelang zijn Doel 3 en Tihange al offline? Meer dan anderhalf jaar. Wind en zelfs zon worden stilaan beter te voorspellen.’

Schneider legt uit dat onzekerheid over de kernuitstap nefaste gevolgen heeft. ‘Duizenden megawatt die gepland offline gaan, zijn een droom voor innovatie en investeringen. Ze garanderen een afzetmarkt. Dat blijkt uit elk voorbeeld, wereldwijd.’

Kamerlid Bert Wollants (N-VA) maakt zich geen zorgen. ‘Als we twee reactoren openhouden, gaat er nog steeds 4.000 megawatt offline. Dat biedt toch perspectieven aan producenten van hernieuwbare energie? We behoren nu al tot de drie landen met de duurste elektriciteitsfactuur van Europa. Wie gaat die prijsstijging betalen als we uit kernenergie stappen? De industrie of de gezinnen?’

Wollants is zich ervan bewust dat de timing om nieuwe gascentrales te bouwen krap is en zegt dat die er ook moeten komen als we slechts gedeeltelijk uit kernenergie stappen. ‘Daarom stond in het regeerakkoord dat het Energiepact tegen eind 2015 ondertekend moest worden. Ik stel vast dat het twee jaar langer geduurd heeft voor minister Marghem het kon voorleggen. We hebben in het parlement nochtans herhaaldelijk om opvolging gevraagd.’

Een kerncentrale, iemand?

De minister pikt de kritiek niet. ‘Ik heb Doel 1 en 2 verlengd en met de gewesten gepraat. Zonder hen is er geen Energiepact. Ik moest weten hoeveel ze wilden doen met hernieuwbare energie, hoe energie-efficiënt ze de gebouwen wilden maken, het transport, et cetera. Het waren de deelstaten die het proces vertraagden.’

Ook de kritiek van de groenen dat ze beïnvloed wordt door oud-medewerkers van Engie, ergert Marghem. ‘Als we een kabinet vormen, kiezen we voor kennis, ook technische kennis over de nucleaire sector. Die vind je niet langs de kant van de weg. Natuurlijk bestaan er lobby’s. Niet alleen de nucleaire sector, ook vakbonden en werkgevers hebben lobbyisten. Maar op het einde beslist de regering. En niet de medewerkers van de minister of de sectororganisaties. Trouwens, de groenen hebben in 2003 de kernuitstap erdoor geduwd zonder een plan om de uitstap daadwerkelijk te realiseren. Dat was pas onverantwoord.’

Of ze nu al in 2025 sluiten of dat er nog twee reactoren tien jaar langer open blijven, uiteindelijk zal België zonder kernreactoren verder gaan. Dat weten ze in Parijs natuurlijk ook. ‘ Als het Franse Engie zijn centrales van de hand kon doen, had het dat allang gedaan’, zegt Schneider, de Duitse kernenergiespecialist. ‘Maar niemand wil ze.’

De risico’s van het langer openhouden baren milieuactivisten en economen zorgen. Electrabel is maar voor 1,6 miljard euro verzekerd voor nucleaire schade. Bovendien moeten de kerncentrales nog afgebroken worden en het afval gedolven. Dat zal zeker 10 miljard kosten. In principe is die factuur voor Electrabel, dat het geld had opzijgezet in zogenaamde provisies. Om het daarna echter opnieuw te investeren in Engie via Synatom dat slechts 49 miljoen euro kapitaal heeft. Dit voorjaar zoog Engie 1,2 miljard dividenden uit dochterbedrijf Electrabel, terwijl Electrabel verlies maakt.

‘We volgen het dossier aandachtig op’, houdt minister Marghem zich sterk.

More...